Gebiedsanalyses kernkwaliteiten Hollandse Waterlinies
De Hollandse Waterlinies zijn uniek én zijn op een bijzondere manier verbonden aan het Nederlandse Landschap. Vanwege deze unieke waarden ontvingen de Nieuwe Hollandse Waterlinies in juli 2021 de status UNESCO Werelderfgoed. De Hollandse Waterlinies worden gevormd door de Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) en de Stelling van Amsterdam (SvA; aangewezen als werelderfgoed in 1996) en lopen van de provincie Noord-Holland, via Utrecht en Gelderland tot in Noord-Brabant en een klein puntje van Zuid-Holland. Deze provincies zijn als siteholder verantwoordelijk voor het behoud en de bescherming van dit unieke erfgoed. Om dit ook in de toekomst goed te kunnen beschermen en ruimte te bieden aan ontwikkelingen is er behoefte aan harmonisatie van het ruimtelijk beleid. De gebiedsanalyses kernkwaliteiten Hollandse Waterlinies leggen de basis voor deze harmonisatie door de kernkwaliteiten via dezelfde systematiek uit te werken en uitgangspunten voor ontwikkeling te formuleren.
De Hollandse Waterlinies
Het belangrijkste principe van een waterlinie is de onderwaterzetting (inundatie) van land, zodat de vijand het te verdedigen gebied niet kan bereiken. Een waterlinie heeft een ‘veilig’ binnengebied en een ‘onveilig’ gebied daarbuiten. Daartussen ligt een lijnhoofdverdedigingslijn die vaak samenvalt met de grens tussen het wel en niet onder water te zetten gebied. Op kwetsbare plekken, zoals bij doorgaande(water-)wegen en spoorlijnen werden verdedigingswerken (fort, batterij e.d.)gebouwd om zo de potentiële toegang te beveiligen. Deze accessen waren vaak niet te inunderen.
Het inundatiewater werd via een stelsel van sluizen in rivieren en kanalen aangevoerd.
Over grote lengte zijn deze hoofdlijnen van de Hollandse Waterlinies in het Nederlandse landschap terug te vinden. Toch laten de linies zeker geen uniform beeld zien. Het systeem moest in de praktijk steeds worden aangepast en verfijnd, als gevolg van de terreinkenmerken van de verschillende landschapstypen en de aanwezigheid van steden en dorpen, maar ook als reactie op ontwikkelingen in militaire techniek.
In het Nominatiedossier van de Hollandse Waterlinies is een Statement of Outstanding Universal Value (SOUV) opgenomen, een motivatie waarom de site werelderfgoed-waardig is. De SOUV noemt voor de Hollandse Waterlinies drie kernkwaliteiten die samen de OUV bepalen:
· Strategisch landschap
· Watermanagementsysteem
· Militaire Werken
Zestien gebiedsanalyses
Wij hebben in totaal 16 gebiedsanalyses gemaakt die samen alle deelgebieden van de Hollandse Waterlinies bestrijken. Hiermee vormen de gebiedsanalyses een hulpmiddel voor overheden en initiatiefnemers bij het toepassen van de UNESCO-regel dat de uitzonderlijke universele waarde niet mag worden aangetast. Daarnaast kunnen de gebiedsanalyses worden gebruikt als inspiratiebron voor verdere visie en planvorming in het betreffende gebied. Hieronder laten we een greep zien uit de meest recente gebiedsanalyses van de Bommelerwaard, Culemborgerwaard, Tielerwaard, Land van Altena, Inundatiekanaal Tiel en Fort Pannerden.
Opbouw document
De gebiedsanalyses bestaan uit een uitgebreide beschrijving van het landschap per deelgebied. Dit wordt bij bij alle gebieden getypeerd door de karakteristieke opbouw van een rivierenlandschap. Met de kenmerkende rivieren Rijn, Waal/Boven-Merwede, (afgedamde) Maas en Linge als basis, opgevolgd door oeverwallen en lager gelegen komgronden. Het meest westelijke deelgebied Land van Altena bestaat naast rivierenlandschap ook uit
zeeklei- en intergetijdengebied (de Biesbosch). Het landschap wordt hier gevormd door een prachtig stelsel van kreken en bedijkte zeekleipolders.
De werking van de kernkwaliteiten wordt systematisch uitgewerkt in kaarten en vogelvluchtbeelden. Met behulp van ensemble tekeningen wordt vervolgens uitgelegd hoe er bij karakteristieke plekken omgegaan dient te worden met (toekomstige) ontwikkelingen.
Vogelvlucht kernkwaliteiten Culemborgerwaard
De Hollandse Waterlinie heeft in de Culemborgerwaard een traditionele opzet; een duidelijke hoofdverdedigingslijn, een laag en nat gebied dat geinundeerd kon worden en forten en verdedingswerken die de duidelijk herkenbare accessen en waterwerken verdedigden. Zeer karakteristiek is de hoofdverdedigingslijn over de Diefdijk. Deze historische dwarsdijk is onderdeel van de Diefdijklinie van Lek tot Waal die aangelegd is om de westelijke gelegen gebieden droog te houden. Het grotendeels open en natte karakter van het landschap van de Culemborgerwaard vergroot de voorstelbaarheid van de inundatie. De vele militaire werken langs de hoofdverdedigingslijn versterken de herkenbaarheid van deze continue lijn. De grote forten aan weerszijden van de rivieren laten goed zien hoe deze samen het rivieracces beschermden
Ensemble Vestingdriehoek (Culemborgerwaard, Bommelerwaard, Land van Altena)
De Vestingdriehoek bestaat uit Slot Loevestein (Bommelerwaard), Fort Vuren (Culemborgerwaard) en vestingsteden Gorinchem en Woudrichem (Land van Altena). Dit samenwerkingsverband diende ter verdediging van het Maasacces en het Waalacces. Door onderlinge zichtlijnen te benadrukken en recreatieve verbindingen te behouden of maken wordt de onderlinge relatie tussen de militaire werken versterkt. Door uiterwaarden open en groen te houden kan bovendien het zicht vanaf de verdedigingswerken over het rivieracces behouden worden. Hetzelfde geld voor de verboden kringen; houd deze zoveel mogelijk open en voorkom nieuwe bebouwing.
Schetssessies
Bij het opstellen van de gebiedsanalyses is gebruik gemaakt van bestaande kennis uit de regio. Tijdens schetsessies hebben we veel input verzameld van cultuurhistorie experts van elke gemeente, maar ook van overkoepelende organisaties zoals het waterschap Rivierenland, Staatsbosbeheer en het Kenniscentrum Waterlinies. Dit leverde waardevolle input op!
Publicaties
De verschillende gebiedsanalyses zijn te vinden op de website van de provincies en het Kenniscentrum Waterlinies.
